مویدالممالک فکری ارشاد، پایه گذار گروه تئاتر در ایران

به گزارش پایگاه خبری، تحلیلی باز انتخابات، نام مویدالممالک فکری ارشاد و شنیدن این نام، در لحظه باعث نقش بستن یک عنوان در ذهن مخاطب می شود و آن عنوان چیزی نیست جز عنوان "آرتیست" یا همان "هنرمند" خودمان. چطور می توان به سادگی از کنار نام هنرمندی عبور کرد که در زمان خود بعنوان روزنامه نگار، نمایشنامه نویس، کارگردان تئاتر و خالق گروه نمایش در ایران زمین فعالیت داشته و از آن مهمتر اینکه در هر یک از این عناوین و جایگاهها به درستی و بصورت کاملا حرفه ای عمل می کرده و تاثیرات شگرفی بر روند هنر تئاتر این مرز و بوم داشته است. 

هنرمندی که فرزندش و حتی نوه و نتیجه اش نیز بعنوان هنرمندانی شریف و باسواد و تاثیرگذار در روند هنر تئاتر و حتی سینمای کشورمان فعالیت مستمر و مفید دارند. اما افسوس که به دلیل بی توجهی و بی تفاوتی نسل گذشته و حتی نسل حاضر نسبت به تهیه ی آرشیو و گردآوری صحیح و منظم از تولیدات هنری و هرآنچه که مربوط به هنر باشد، مدارک و اسناد و تصاویر بسیار اندکی از ایشان در دسترس وجود دارد. 

اجازه دهید چند خطی نیز در باب هنرمندان نسل مویدالممالک فکری ارشاد بنویسم. بی انصافی است اگر نگوییم که هنرمندان بسیار زیادی در تاریخ تئاتر کشورمان وجود داشته اند که علاوه بر اینکه شمارش ایشان و حسابشان از دستمان در رفته، بلکه حتی نام و نشان بسیاری از ایشان نیز را به باد فراموشی سپرده ایم. هنرمندانی که در کوران حوادث ریز و درشت و تلخ و بی طعم و گاه شیرین روزگار که بر سر تئاتر کشورمان گذشته، ایستادند و هنر نمایش را زنده نگاه داشتند. هنری که هیچ عقل سلیمی نمی تواند منکر تاثیرگذاری آن بر فرهنگ و رفتارهای اجتماعی باشد. 

به نظر نگارنده ی این سطور، همگی فعالان و هنرمندان تئاتر کشورمان از گذشته تا کنون مورد احترام بوده و نابجا نیست اگر در مقابلشان سر تعظیم فرود آوریم. از سوی دیگر با صراحت تمام می توان گفت در بین ایشان کسانی بوده اند که بیش از سایرین در اعتلای فرهنگ جامعه سهم داشته اند که یکی از شاخص ترین ایشان، مرتضی قلی خان مویدالممالک فکری ارشاد بوده است.

این هنرمند یکی از شاخص ترین و موثرترین هنرمندان تئاتر در عصر مشروطه بوده که سهم چشمگیری در تولد و شکل گیری تئاتر ایران به شکل استاندارد آن روزگار داشته است.

مرتضی قلی خان مویدالممالک فکری ارشاد در سال 1248 هجری خورشیدی در شهر تهران متولد شد و تحصیلات خود را در مدرسه ی دارالفنون که مهمترین و حرفه ای ترین مدرسه ی روزگار او محسوب می شد آغاز کرد. او بعدها در همین مدرسه در رشته ی حقوق ادامه ی تحصیل داد و زبان فرانسه را نیز آموخت. به همین جهت امکان اینکه به خدمت دولت وقت درآید فراهم شد.  

موید الممالک فکری ارشاد تا سال 1293 هجری خورشیدی بعنوان حاکم مازندران، گلپایگان و عراق که جزو خاک ایران محسوب می شد خدمت کرد.

حمید امجد، در صفحه ی 49 کتاب "نمایشنامه نویسان ایران" درخصوص مویدالممالک فکری ارشاد چنین نوشته که: سی و هفت بهار از عمرش می گذشت که فرمان مشروطیت صادر شد و مجلس شورای ملی تاسیس گردید. تب و تاب مشروطه خواهی به شدت موید الممالک را تحت تاثیر قرار داد، به نحوی که کار دولتی را برای همیشه رها کرد و دست به انتشار روزنامه یی سیاسی به نام " صبح صادق " با جانب داری آشکار از آزادی خواهی و تجدد زد. این روزنامه تا روز به توپ بستن مجلس توسط قوای استبداد منتشر می شد.

نوشته های حمید امجد به طرز آشکاری نمایانگر روحیه ی جستجوگر و به دور از منفعت طلبی شخصی مویدالممالک فکری ارشاد است. از سوی دیگر می بایست این نکته را متذکر شوم که این هنرمند در زمانه ای دست به تاسیس و انتشار روزنامه زد که عموم جامعه از سواد اندکی بهره مند بودند و طبقه ی روشنفکر جامعه مخاطبان اصلی روزنامه ها بودند که البته همین طبقه نیز نقش پررنگی در سرنوشت سازی برای کشور داشت. 

تاسیس روزنامه را از منظر دیگری نیز می توان بررسی کرد و آن سطح بالای سواد مویدالمالک فکری ارشاد است که همین ویژگی نیز او را در طبقه ی خواص جامعه یا روشنفکران جامعه قرار داده بود.

عمر روزنامه ی "صبح صادق" چندان طولانی نبود و در تیرماه سال 1287 هجری خورشیدی، همزمان با کودتای محمدعلی شاه قاجار علیه مجلس شورای ملی و به توپ بستن مجلس شورای ملی، دست نشانده های محمدعلی شاه قاجار، پس از ویران کردن دفتر روزنامه، موجب تعطیلی و بسته شدن آن می شوند.

مویدالممالک فکری ارشاد که جانش را در خطر می بینید، به همراه دامادش میرزا جواد خان تبریزی که سردبیر روزنامه "صبح صادق" نیز بوده به قفقاز می گریزد و همین امر موجب می شود که پرونده ی روزنامه ی "صبح صادق" بسته شود.

مویدالممالک پس از گریز به قفقاز در حدود یک سال در سرزمین ها شام، عثمانی و مصر زندگی می کند و تجربیات تلخ و شیرین بسیاری را تجربه می کند. سپس در سال 1288 هجری خورشیدی به ایران باز می گردد که در این زمان مشروطه در ایران به پیروزی رسیده بود. 

مویدالممالک که همچنان روزنامه نگاری را یکی از ابزار قدرتمند برای اعتلای فرهنگ جامعه ی خود می دانست تصمیم گرفت که روزنامه ی دیگری را تحت عنوان "پلیس ایران" تاسیس و منتشر کند. برای من همواره این پرسش وجود داشته که چرا دوباره روزنامه ی "صبح صادق" را منتشر نکرد و روزنامه ای تازه را برای انتشار انتخاب کرده ولی به باور من این کار مویدالممالک نیز یک پیام برای جامعه ی روشنفکری آن روزگار محسوب می شد و آن پیام "تغییر" و جسارت تغییر بوده که هنرمندانی از جنس مویدالممالک فکری ارشاد داشته اند. از سوی دیگر، محتوای روزنامه ی "پلیس ایران" بوده که تقریبا اخبار مهم ایران زمین را منتشر می کرده است.

روزنامه ی "پلیس ایران" نیز عمر چندانی نداشت و توسط وثوق الدوله توقیف می شود و پرونده ی کاری این روزنامه نیز بسته می شود. 

مویدالممالک فکری ارشاد در سال 1291 خورشیدی تصمیم گرفت تا سومین روزنامه ی خود را تاسیس و منتشر کند. اینبار روزنامه ای به نام "ارشاد" که همین نام بعدها پسوند فامیلی او شد. او که با هنر تئاتر آشنا بود، این آگاهی را نیز داشت که این هنر تاثیر شگفت انگیزی بر فرهنگ عمومی جامعه دارد. به همین جهت نیم نگاهی نیز به هنر تئاتر داشت و آرام آرام این فعالیت هنری را نیز در کنار روزنامه نگاری برای خود انتخاب کرد. 

فکری ارشاد می دانست که از طریق نگارش نمایشنامه و خلق یک اثر تئاتری می تواند مشکلات و انتقادات اجتماعی خود را منعکس کند. به همین جهت نگارش نمایشنامه را نیز آغاز کرد و با الگوبرداری از میرزاآقا تبریزی که در زمینه ی نمایشنامه نویسی پیشکسوت او محسوب می شد، در این زمینه ی هنری نیز فعالیت خود را آغاز کرد.

او تا حدی در زمینه ی نمایشنامه نویسی موفق شد که قدما و صاحب نظران درخصوص قدرت نمایشنامه نویسی او نوشته اند که مویدالممالک فکری ارشاد یکی از شاخص ترین های این هنر بوده و آثار او نیز در ردیف آثار برتر نمایشنامه نویسی زمانه ی خود بوده اند.

یکی از نشانه های هنرمندان موفق و شاخص، قانع نشدن به موفقیت های هنری است و فکری ارشاد نیز از این قائده مستثنی نبوده است. همین ویزگی باعث شد تا او دست به تشکیل یک گروه نمایش بزند که در زمانه ی او کاری بزرگ و نو محسوب می شد و نام " عالی ارشاد " را برای این گروه نمایش درنظر گرفت و از آن پس نمایشنامه هایی که نگارش آن را بعهده داشت به توسط گروه نمایش "عالی ارشاد" اجرا می کرد. 

فکری ارشاد از قدرت و امکان روزنامه نگاری بهره ی کامل را می برد و متن نمایشنامه هایش را بصورت پاورقی در روزنامه ی "ارشاد" چاپ و منتشر می کرد.  

آثار نمایشی که مویدالممالک فکری ارشاد خلق کرد، آثاری شاخص و ماندگار بودند که از آن میان می توان به نمایشنامه هایی همچون " سرگذشت یک روزنامه نگار"، " عشق در پیری"، " حکام قدیم و حکام جدید" نام برد که البته با کمال تاسف باید بدانیم که این آثار تنها بخشی از آثار این هنرمند کشورمان هستند که باقی مانده اند.

مویدالممالک فکری ارشاد نه تنها خود به هنر این مرز و مبوم خدمت کرده بلکه فرزند دوم ایشان تحت عنوان "معزالدیوان فکری ارشاد" از هنرمندان نامدار تئاتر کشورمان است که استاد داریوش اسدزاده هرگاه نام ایشان را بر زبان جاری می کند سراپای وجودش غرق در شادی و احترام وافر در مقابل نام این هنرمند می شود.

همچنین مازیار فکری ارشاد، نویسنده، روزنامه نگار و منتقد سینمای کشورمان نیز نتیجه ی این هنرمند محسوب می شود که از منتقدین صاحب سخن و ساحب قلم کشورمان محسوب می شود و فرناز رهنما، بازیگر توانمند تئاتر، سینما و تلویزیون کشورمان نیز خواهرزاده ی مازیار فکری ارشاد است که او نیز از بهترینهای هنر نمایش ایران زمین محسوب می شود.

این یک یادداشت درخصوص یکی دیگر از فرزندان هنر نمایش ایران محسوب می شود که صرفا به پاس خدمات هنری او نگارش شده و نیکوست اگر فاتحه ای به روح مویدالممالک فکری ارشاد هدیه کنیم. 

حمید امجد پژوهشگر تئاتر درباره موید الممالک فکری در کتاب " حکام قدیم ، حکام جدید : سه تیاتر از مویدالممالک فکری ارشاد " می نویسد: ...روزنامه نگاری حرفه ای ، نویسنده غافلگیر کننده تئاتر، متجددی فرهیخته و سیاسی مردی از عصر جنجالی مشروطه. با شوری شگفت انگیز در پی اندیشه تجدید در دو قالب فرهنگی تازه وارد : روزنامه نگاری و تئاتر. مرتضی قلی خان موید الممالک فکری ارشاد متولد سال 1248 خورشیدی در تهران. در دارالفنون تحصیل حقوق می کند و زبان فرانسه را همانجا می آموزد و از سوی دولت مرکزی به عنوان حاکم راهی ولایات می شود. سی و هفت ساله است که فرمان مشروطیت صادر و مجلس شورای ملی تاسیس می شود. مویدالممالک کار دولتی را برای همیشه رها کرده و در تهران با انتشار روزنامه ای سیاسی به نام "صبح صادق" از مشروطه و آزادی خواهی و تجدد دم می زند. "صبح صادق" تا روز به توپ بستن مجلس توسط قوای استبداد منتشر می شود. روز دوم تیرماه 1287 عوامل کودتای محمدعلی شاه قاجار به دفتر روزنامه می ریزند و دفتر را ویران و روزنامه را تعطیل می کنند. 

مویدالممالک همراه دامادش میرزا جواد تبریزی نویسنده روزنامه جان به در می برند و به قفقاز می گریزند. یک سال بعد به تهران برمی گردند و همزمان با پیروزی مشروطه خواهان ، انتشار روزنامه " پلیس ایران " را آغاز می کنند که این یکی هم توسط وثوق الدوله توقیف می شود. سال 1291 موید املممالک و یارانش روزنامه ای تازه با نام " ارشاد" منتشر می کنند که دوام بیشتری می یابد و شهرتی افزون تر. چندان که نام "ارشاد" به پسوندی در نام خانوادگی او بدل می شود و باقی می ماند. موید الممالک در اقدامی بی سابقه در زمانه خود، گروه " نمایش عالی ارشاد" را راه اندازی می کند و سال های پایانی عمر را به نگارش نمایشنامه و در تئاتر فاروس واقع در خیابان لاله زار روی صحنه می برد. امجد همچنین به اعتبار آثار او در حوزه شکل شناسی ادبیات معاصر ایران ، جهش های ساختاری آثارش مثل فرایند نوشتن داستان در دل داستان و تجربه های ساختارشکنانه غیرم تعارفش در نمایشنامه نویسی اشاره کرده است. از موید الممالک سه نمایشنامه با نام های " سرگذشت یک روزنامه نگار" و " عشق در پیری" هر دو نوشته شده در سال 1292 شمسی و " حکام قدیم حکام جدید" در سال 1294 باقی مانده اند.